امام محمد باقر علیه السلام
ابو جعفر محمد بن علی علیه السلام امام پنجم و معصوم هفتم، در اول رجب سال 57 هجری در شهر مدینه دیده به گیتی گشود. پدر ایشان امام سجاد علیه السلام و مادرشان فاطمه، دختر امام حسن مجتبی علیه السلام بودند. آن حضرت در هنگام شهادت امام حسین علیه السلام چهار ساله بود و در زمان رحلت پدر 39 سال داشت. کنیه آن حضرت ابو جعفر و مهم ترین لقب ایشان باقر است. پیشوای پنجم در زمان امامت خود، با پنج خلیفه اموی به نام های ولید بن عبد الملک، سلیمان بن عبد الملک، عمر بن عبد العزیز، یزید بن عبد الملک و هشام بن عبد الملک معاصر بود. آن حضرت پس از 18 سال عهده داری امامت مردمان، در هفتم ذی الحجه سال 114 هجری در شهر مدینه به شهادت رسید و در قبرستان بقیع، در جوار قبر پدر و جدش به خاک سپرده شد.
شرافت دودمان
در فرهنگ انسان ساز و نورگستر اسلام، اصل و نسب و پیوندهای خانوادگی، هنگامی ملاک رشد و افتخار است که با شخصیت معنوی و عظمت الاهی افراد، هم ساز شود؛ و گرنه این ملاک ها تهی از اعتبار و خالی از مقدار است. قرآن کریم و روایات گران قدر اهل بیت علیهم السلام به این معنا اشاره هایی آشکار دارند. در این قلمرو، امام باقر علیه السلام افزون بر این که در بهره مندی از سجایای والای روحی و عمل به مکارم اخلاق در اوج و عروج بود، در شرافت دودمان و طهارت نسل نیز مقامی بس بلند داشت. آن حضرت از رهگذر پیوند دو دریای امامت تولد یافت. امام باقر علیه السلام در دامان پاک مادر گرامی اش فاطمه دختر امام حسن مجتبی علیه السلام پرورش یافت و از خرمن بی کران فیض وجود پدرش امام سجاد علیه السلام بهره گرفت. از این رو، سیره حسن علیه السلام و حماسه حسین علیه السلام در روحش تجلی یافت.
نام و کنیه
امام باقر علیه السلام در مدینه چشم به جهان گشود. پدر بزرگوار ایشان امام سجاد علیه السلام بر گوش راستشان اذان و بر گوش چپشان اقامه خواند و اسم ایشان را محمد نامید؛ اگر چه طبق برخی از روایات، این نام را رسول خدا صلی الله علیه و آله بر ایشان نهاده بود. در سخنی از امام سجاد علیه السلام آمده است: «هر پسری که از ما به دنیا آمد، او را محمد می نامیم و پس از گذشت هفت روز اگر خواستیم، او را به همان نام می خوانیم و اگر نخواهیم، تغییر می دهیم». برخی از تاریخ نگاران نیز گفته اند نام محمد را به دلیل شباهت بسیار امام باقر علیه السلام به وجود مقدّس پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بر ایشان نهاده اند. کنیه پیشوای پنجم را «ابوجعفر» گفته اند. در کتاب های روایی منظور از ابو جعفر اول، امام باقر علیه السلام و منظور از ابو جعفر ثانی امام جواد علیه السلام است.
القاب امام
امام پنجم را با وصف مشهور «باقر» می شناسند؛ اگر چه برای آن حضرت القاب متعدد دیگری نیز بوده است که هر کدام به مناسبتی به ایشان اعطا شده، القابی هم چون:
ناثر: به معنای نشر دهنده علم و دانش، از آن رو که آن امام، دل ها و جان های مؤمنان را سرشار از نور علوم الاهی می ساخت.
رافع: چرا که امام باقر علیه السلام مقام علم و حکمت را بلندی بخشید.
ذاکر: به آن دلیل که پیوسته لب هایی جاری از یاد خدا داشت.
شاکر: از آن رو که همه گاه سپاس گزار نعمت های پروردگار بود.
هادی: به آن دلیل که مردمان را به راه راست رهنمون می گشت.
صابر: زیرا شکیبا، نرم خو و صبرپیشه بود.
جامع: به معنای کسی که همه علوم و حکمت ها را در درون داشت.
امین: از آن رو که امام باقر علیه السلام سیره و سنت انبیای الاهی، و هم چنین اموال و امانت های مردمان را امینی درست کردار بود.
شبیه: چرا که به وجود مبارک رسول خدا صلی الله علیه و آله شباهتی تمام داشت.
باقر
«باقر» مشهورترین لقب پیشوای پنجم است. این لقب به معنای شکافنده علوم، رازگشای دشواری های آن و دانشمند متبحّر آمده است. وجود پر فیض امام، منبع بی کران حکمت ها و دانش ها بود و اختصاص این لقب به دلیل جلوه و ظهور خاصی است که علم الاهی امام در اجتماع آن روزگار داشت. «جابر بن یزید جعفی» که از شاگردان امام و عالمان معاصر ایشان است، می گوید: «آن حضرت را از آن رو باقر گفته اند که علم را شکافت و رموز و دقایق آن را روشن ساخت» و یعقوبی، تاریخ نگار مشهور در این باره می نویسد: «بدان سبب باقر نامیده شد که علم را شکافت». برخی نیز گفته اند از آن جهت که سجده های پی در پی بر پیشانی مبارکش اثر گذارده و آن را شکافته و پینه دار کرده بود، آن حضرت را باقر می نامیدند.
سلام جابر
جابر از صحابیان راستین رسول خدا صلی الله علیه و آله است که عمری دراز یافته و دوران خردسالی امام باقر علیه السلام را درک کرده است. وی می گوید: [روزی] رسول خدا صلی الله علیه و آله مرا مورد خطاب قرار داده و فرمود: «تو بعد از من چندان زنده می مانی که مردی از فرزندان مرا ـ که شبیه ترین مردم به من و نامش هم نام من است ـ زیارت کنی. آن هنگام که او را دیدی، سلام مرا به او برسان و این سفارش مرا حتما عمل کرده و سهل مگیر». وقتی جابر به سنین پیری رسید و مرگ خود را نزدیک دید، پیوسته می گفت: یا باقر! یا باقر کجایی؟ تا این که روزی آن حضرت را دیده و خود را به وی رسانید، در حالی که دست و پای حضرتش را می بوسید و می گفت: پدر و مادرم فدای تو که شبیه پدرت رسول خدا هستی؛ رسول خدا بر تو سلام فرستاده است.
دانشی بی کران
گستره سترگ و بی کرانه دانش و بینش امام باقر علیه السلام تا بدان مرزها ره یافت که غواصان درک معانی را به ژرفای اقیانوس علم امام راهی نبود و عجز از دست یابی به این بلندای مقام را جز در اتصال به سرچشمه وحی، تفسیری نمی یافتند. «جابر بن عبداللّه » که در نزد آن حضرت دانش می آموخت، بارها به آن حضرت می گفت: «ای شکافنده علوم! گواهی می دهم تو در کودکی از دانشی خداداد برخورداری» و «عبداللّه بن عَطاء مکّی» می گفت: «هرگز دانشمندان را نزد کسی حقیر و کوچک نیافتم که نزد امام باقر علیه السلام ، «حَکم بن عُتیبه» که در چشم مردمان جایگاه علمی والایی داشت، در پیشگاه امام باقر چونان کودکی در برابر آموزگار بود» و «جابر بن یزید جُعفی» چنان مجذوب شکوه علمی و شخصیت آسمانی امام باقر علیه السلام بود که به هنگام روایت از ایشان می گفت: «وصّی اوصیا و وارث علوم انبیا، محمد بن علی بن الحسین مرا چنین روایت کرد...».
عصر امام باقر علیه السلام
دوران امامت امام باقر علیه السلام با تحولات سیاسی بسیار و انتقال قدرت از امویان به عباسیان هم زمان شد. در این رهگذر، فضایی به وجود آمد که امام توانست با بهره گیری از آن، در نشر و گسترش علوم و فرهنگ اصیل اسلامی تحولی ژرف پدید آورد. پیش از این عصر، با توجه به نگرانی و هجمه های سیاسی و درگیری های مختلفی که وجود داشت و هر روز در قالبی نو رخ می نمود، بیش تر اندیشه و وقت امامت امت، مصروف مرزبانی از مرزهای جغرافیایی و عقیدتی کیان اسلام می شد. در دوران امام باقر علیه السلام شرایط از نظر سیاسی برای بسط فرهنگی قلمروهای دینی بیش از گذشته فراهم بود و از این رو، به صراحت گفته اند که از امام باقر علیه السلام به قدری روایات و احادیث در زمینه مسائل و احکام اسلامی، تفسیر، تاریخ اسلام و انواع علوم به یادگار مانده که تا آن روز، از هیچ یک از فرزندان امام حسن علیه السلام و امام حسین علیه السلام به جا نمانده بود.
دوران طلایی شکوفایی فرهنگ اسلامی
امام باقر علیه السلام آغازگر یک تحول فکری فرهنگی در جهان اسلام بود. امام با جنبش علمی دامنه داری که پدید آورد، مقدمات تأسیس یک دانشگاه بزرگ اسلامی را ـ که در دوران امامت فرزند گرامی اش امام صادق علیه السلام به اوج عظمت رسید ـ پی ریزی کرد. امام با تمام تلاش کوشید که فرهنگ و معارف اسلامی را در قالبی عام و گسترده، به همه شیفتگان و حقیقت خواهان عرضه دارد. امام با این اقدامات، یک نوع خیزش علمی و فرهنگی را در جهان اسلام شروع کرد که بستر یک نهضت فرهنگی بنیادین شد و ثمرات شکوه مندش، در دوره های بعدی به خوبی رخ عیان کرد. از این رو، دوران امام باقر وامام صادق علیهماالسلام را، دوران طلایی شکوفایی فرهنگ اسلامی گفته اند.
محضری پر فیض
در عصر امام باقر علیه السلام عظمت والای علم و شکوه بی کران دانش امام، شهرتی عالم گیر یافته بود و همواره محضر او، از مراجعه کنندگان فراوان از همه سرزمین های اسلامی پر بود. در این میان، اهل عراق ـ که شیعیان بسیاری در میان آن ها وجود داشت ـ بیش از همه به محضر آن حضرت می شتافتند. رجال و شخصیت های بزرگ علمی آن روز و نیز عده ای از یاران پیامبر صلی الله علیه و آله که هنوز در حال حیات بودند، از محضر آن حضرت استفاده می کردند. افرادی چون «جابر بن یزید جعفی»، «ابن مبارک»، «زُهری»، «ابو حنیفه»، «مالک» و «شافعی» از آثار علمی امام بهره مند شده و سخنان آن حضرت را بی واسطه و گاه با چند واسطه نقل نموده اند. شیخ طوسی دانشمند بزرگ اسلامی، تعداد شاگردان امام باقر علیه السلام را 462 مرد و دو زن می نویسد که در میان آنان، افرادی هم چون: «محمد بن مسلم»، «زُرارة بن اعیُن»، «ابوبصیر»، «بُرید بن معاویه» و «هشام بن سالم» به چشم می خورند.
امام باقر علیه السلام از دیدگاه اندیشمندان اهل سنت
آوازه بلند دانش و منزلت رفیع امام باقر علیه السلام از زبان بسیاری از اندیشمندان اسلامی ستوده شده است و بزرگان بسیاری از اهل سنت، به گزارش سجایای اخلاقی و جایگاه والای علمی ایشان پرداخته اند. «ابن حَجر هیتمی» در این باره می نویسد: «محمد باقر به اندازه ای گنج های پنهان معارف و دانش ها را آشکار ساخته، حقایق احکام و حکمت ها و لطایف دانش ها را بیان نموده که جز بر عناصر بی بصیرت یا بد سیرت پوشیده نیست». «محمد بن طلحه شافعی» هم می نویسد: «امام باقر علیه السلام شکافنده دانش است و سخنان او کوتاه و پر معناست.... دلش صفا داشت و عملش پیراسته و روحش پاک و قوی بود. از اخلاقی نیکو و برجسته برخوردار بود و زندگی اش را در راه فرمانبرداری از خدا سپری کرد. او به خدا نزدیک بود و شایستگی پیشوایی داشت».
نهضت فرهنگی امام
امام باقر علیه السلام در برهه ای امامت امت و رهبری جامعه مسلمانان را بر عهده گرفت که از یک سو با موج شبهه های فزاینده گروه های سیاسی و مذهبی متعددی مانند معتزله، خوارج و مرجئه رو به رو، و از دیگر سوی با انشعاب گروه هایی مانند زیدیه و یهودیانی که جعل حدیث می کردند، مواجه بود. آن حضرت علیه السلام هم چون سدّی استوار در برابر نفوذ عقاید باطل آنان ایستادگی کرد و با جنبش علمی گسترده ای که آغاز نمود، پایگاه های فکری و عقیدتی آنان را در هم شکست. امام کوشید تا اسلام را از همان مسیر درست و تحریف نشده گسترش دهد و گرد و غبار مظلومیت را از چهره آن برگرفته و آفاق و ابعاد شریعت رسول اللّه و اندیشه های بلند اهل بیت را از طریق نهضت فرهنگی در یک گستره جهانی ماندگار سازد. ایجاد حوزه بزرگ علمی و تربیت انسان های فرهیخته و دانشور این مکتب، پیامد آن خیزش بزرگ فرهنگی بود.
ستیز با اندیشه های یهود
برخی از بزرگان یهود ـ که عده ای به ظاهر مسلمان شده و گروهی دیگر هنوز به دین خود باقی مانده و در جامعه اسلامی پراکنده بودند ـ مرجعیت علمی قشری از ساده لوحان را بر عهده داشتند. اینان به جعل احادیث در سطحی بسیار گسترده دامن زدند. تأثیری که آنان بر فرهنگ اسلام از خود بر جای نهادند، به صورت احادیث ساختگی به نام «اسرائیلیات» پدیدار گشت. مبارزه با افکار باطل یهود و القائات سوء آنان در فرهنگ اسلام، بخش مهمی از برنامه کار امامان معصوم علیهم السلام را به خود اختصاص داده بود. در این میان، تأثیر شگرف و کوشش گسترده امام باقر علیه السلام ـ که در عصر هجوم اسرائیلیات به پیکره اندیشه های اسلامی می زیست ـ و مبارزه پی گیر و بی امان آن حضرت در زدودن چهره اسلام ناب از افکار باطل و تکذیب احادیث دروغین یهود، انکارناپذیر بود.
مبارزه با غالیان و دروغ پردازان
انحطاط اخلاقی و عقیدتی جامعه اسلامی در عصر خلفای ستمگر اموی، پیامدهای زیان باری به همراه داشت که از جمله دو پیامد آسیب زای افراط و تفریط در باورهای دینی بود. این دو آفت در حکومت امویان، جامعه اسلامی را به شدت رنج می داد. در آن عصر، گروهی از مردم تحت تأثیر شرایط محیط و تبلیغات زهرآگین اموی بر ضد اهل بیت علیهم السلام تا آن جا از خاندان رسالت فاصله گرفته بودند که آنان را مورد ستم و ناسزاگویی قرار می دادند. در مقابل، دسته ای از مردم به انگیزه های متفاوت، در تعظیم و بزرگداشت اهل بیت تا به آن جا زیاده روی می کردند که امامان معصوم علیهم السلام ناگزیر به مواجهه و مبارزه با آنان می پرداختند. امام باقر علیه السلام به عنوان هادی و رهبر مسلمانان به مبارزه جدّی با این تفکرات منحرف پرداختند و با ردّ اعتقادات و لعن و بیزاری جستن از آنان، اندیشه صحیح اعتقادی را در این باره به مسلمانان تعلیم دادند.
